Tıbbi parazitoloji, insan parazit ilişkileri, insanda enfeksiyon yapan parazitlerin özellikleri, patogenezi, tanısı, tedavisi ve korun yolları ile ilgilenir.
Simbiyoz yaşam: Farklı iki organizmanın birlikte yaşamasına denir. Üç çeşit simbiyoz yaşam vardır.
Muteallizm: Birlikte yaşayan her iki canlınında fayda gördüğü yaşam biçimi. Çoğu kez fizyolojik bağımlılık öyle bir dereceye kadar gelişmiştir ki, biri diğeri olmadan hayatta kalamaz. Filarial nematodlar, Wolbachia ile enfekte olurlar wolbachia için antibiyotiklerle tedavi uygulandığında bakteriyel enfeksiyonlarından kurtulabilirler, ancak solucanlar da ölür.
Komensalizm: Bir ortağın diğerinden yararlandığı, ancak konağa ne yardım ettiği ne de zarar verdiği türde birlikte yaşamdır. Hayatta kalmak için bir birlikteliğe katılması zorunlu değildir. Fakültatif olabilir.
Parazitizm: Yunanca Para (yanında), Sitos (besin) sözcüklerinin birleşmesinden meydana gelmiştir.
Katılımcılardan biri, diğerine zarar vererek yaşar. Parazitin konağı öldürmesi parazitin işine yaramaz. parazitlerin konakçılardan fayda sağlayabileceği süreyi uzatmak daha iyidir. Ancak bazı durumlarda parazitlerin konak üzerindeki etkisi hastalığa neden olacak kadar büyüktür ve böylece konağın ölümünede neden olabilir.
PARAZİT TÜRLERİ
Zorunlu parazitlik: Tamamen konağa bağımlı olan ve onsuz yaşayamayan.
Fakültatif parazitlik: yaşam biçimini çevre şartlarına göre çevrede serbest yaşam ile parazitik arasında değiştirebilen.
Fırsatçı parazitlik: Bağışıklığı yetersiz bir konakta (AIDS ve kanser hastaları gibi) hastalık üretebilen.
Geçici parazitlik: konağı yalnızca beslenmek için ziyaret eden ve sonra onu terk eden.
Tesadüfi parazitlik: olağandışı bir konakçıyı etkileyen. örneğin, insanda Toxocara canis (bir köpek paraziti).
KONAK TİPLERİ
Ara konak: parazitin larva veya cinsel olarak olgunlaşmamış aşamalarını barındıran (veya aseksüel üremenin meydana geldiği) konak. örneğin, insan sıtma parazitlerinin ara konağıdır. Bir parazitin yaşam döngüsünün tamamlanması için iki ara konak gerekli olabilir.
Kesin konak: parazitin yetişkin veya cinsel olarak olgun evrelerini barındıran (veya cinsel üremenin gerçekleştiği)örneğin, insan Schistosoma haematobium için, dişi Anopheles sivrisinek ise Plasmodium türleri (sıtma parazitleri) için kesin konaktır.
Rezervuar konak: parazitlerin aynı türü ve aynı evresini barındıran konak. Doğadaki parazitin yaşam döngüsünü sürdürür ve rezervuar insan için enfeksiyon kaynağıdır. örneğin, koyunlar Fasciola hepatica için rezervuardır.
Vektör, parazitleri bir konakçıdan diğerine ileten bir eklem bacaklıdır, örneğin dişi kum sineği Leishmania’yı iletir.
Paratenik veya taşıyıcı konak: Parazitin herhangi bir gelişme göstermediği ancak canlı kaldığı ve başka bir konakçıya aktarılmada görev yapan konaktır. Paratenik konaklar, ara ve kesin konaklar arasındaki boşluğu kapatır. Örneğin, köpekler ve domuzlar kancalı kurt yumurtalarını bir yerden diğerine taşıyabilir, ancak yumurtalar bu hayvanlarda yumurtadan çıkmaz veya herhangi bir gelişme göstermez.
Parazitlerin Yaşam Döngüleri :
Parazitlerin yaşam döngüleri basit veya karmaşık olabilir.
Basit yaşam döngüsü: bir konakçıya sahiptir ve monoksen (örn. Ascaris lumbricoides’in yaşam döngüsü) olarak tanımlanır. Yaşamının çoğunu konakta geçirir ve konak içinde çoğalabilir. Ancak parazitin konaktan ayrılarak dış ortamda bir süre hayatta kalabilmesi diğer konaklara iletilebilmesi için bir yola sahip olması gereklidir. Hem asalak hem de serbest yaşam evreleri vardır.
Dolaylı veya heteroksen yaşam döngüsü: Birden fazla konakçı içeren daha karmaşık yaşam döngüsüdür (örn., Fasciola spp.’nin yaşam döngüsü). Olgunlaşmamış türün yaşadığı ara konak ve yetişkin parazitlerin yaşadığı-çoğaldığı son konakları vardır.
İNSAN PARAZİTLERİNİN SINIFLANDIRILMASI
Evrensel olarak kabul edilmiş bir sınıflama sistemi olmadığından dolayı tartışmalı bir konudur. Otuz üç filumdayer alan 800.000 türden oluşur.
Endoparazitler ve ektoparazitler olmak üzere iki grupta incelenecek tıbbi açıdan kolaylık sağlar.
Endoparazitler:
Protozoanlar: tek hücreli organizmalar.
Helmintler: çok hücreli organizmalar, solucanlar.
1. Trematodlar: yassı solucanlar,
2. Cestodlar: parçalı şerit benzeri solucanlar
3. Nematodlar: silindirik solucanlardır.
Hem helmintler hem de protozoanlar insan vücudunun doku ve organlarını enfekte edebilir. Çok sayıda endoparazit bağırsaklarda yaşar veya geçer. Trichinella spp. ve Toxoplasmagondii gibi bazı parazitler kaslarda, Echinococcus spp larvaları karaciğerde yaşar, Schistosoma hematobium idrar kesesinde ve bazı protozoonlarda kanda dolaşır.
Ektoparazitler:
Konağın dışında yaşarlar. Pireler, bitler, sivrisinekler, böcekler, akarlar, keneler vb. Genel olarak ektoparazitler beslenmek için cilde tutunurlar ve tüm yaşamları boyunca konakta kalmazlar. Bazıları endo – ektoparazit arasında yer alır. Uyuz akarları genellikle ektoparazitdir. Ancak dişi uyuz akarı cilde yuva yapar.
Arachnid’ler (keneler ve akarlar): Konakçıdan kan emerek beslenir. İki vücut parçasına sahiptirler. Kaynaşmış bir baş ve göğüs ile karından oluşur. Dört çift bacaklıdırlar. Yetişkinlerin kanatları veya antenleri yoktur. Sert ve yumuşak olmak üzere iki türleri vardır. İnsanlar için vektör olarak önemlidir. Açık alanda insanlarada yapışıp kan emekler bu esnada vücutlarında taşıdıkları bazı enfeksiyon etkenlerini insana bulaştırırlar. Koyunlar ve keçilere yerleşerek önemli problemleri oluşturabilirler.
Sert Keneler: cinsinin özelliklerini taban şekli belirler. Kapitulum (karın bölgesi) üzerindeki yapılar, kene cinsini tanımlamaya da yardımcı olabilir. Palpi, konağı incelemek için kullanılan yapıdır. Hipostom, keneyi konağın derisine tutturur ve kapitulumdaki ağız kısımları kan emmede kullanılır. Karın, kene beslenirken orijinal boyutunun birkaç katına çıkabilir.
Erkek keneler: genellikle dişilerden daha renklidir. Diğer yapıların varlığı veya yokluğu da kenelerin belirlenmesine yardımcı olabilir.
Yumuşak keneler: Sert bir kütikül yerine kösele bir dış deriye sahiptirler. Şekilleri türler arasında farklılık gösterir. Scutum yoktur ve kapitulum, kenenin alt tarafında, önüne yakın bir yerde bulunur. Örn: Dikenli kulak kenesi olan Otobius megnini. Bu türün sadece larvaları ve nimfleri parazitiktir. Erginler, ahırların ahşap çatlakları gibi ortamdaki gizli alanlarda yaşarlar.
Akarlar: mikroskopla net olarak görülebilen araknidler. Vücutları genellikle yuvarlak ve yassıdır, bu kuralın bir istisnası puro şeklindeki Demodex’tir. Akarlar, deri döküntülerini yerler. Bazı türler deriyi delip lenf sıvısını emmerek beslenir. Sarcoptes scabieimites deriye tüneller açar. burada yaşar, yumurtlar. Yumurtadan çıkan larvalar yan tüneller oluşturur veya hasarsız başka bir deri bölgesine göç ederek orada kendi tünellerini açarlar.
Demodektik uyuz nedeni olan Demodex ovis, saç kökleri ve bağlantılı deri bezlerinde yaşar.
Böcekler:
Böcekler baş, göğüs ve karın olmak üzere üç farklı vücut parçasına sahiptir. Bazılarında kanatlar vardır. Başında bir çift anten ve göğüste üç çift bacak bulunur. Sinek, sivrisinek, böcek ve pire türleri de dahil olmak üzere birçok parazit böcek, konakçı üzerinde çok az zaman harcar. Sinek larvaları ve bitler gibi bazı türler uzun süre konakçı vücudunda kalır.
Bitler: böcek grubundadır.
Altı ayaklı, kanatsız ve yassıdır. İki türü yaygındır.
Siphonaptera (kan emen), cildi delebilen, doku sıvısı ve kan emen ağız yapısına sahiptir.
Isıran bitler, Mallophaga, deri artıklarıyla beslenir ve çiğnemeye uygun ağız yapısı vardır.
Koyun bitleri (Melophagus ovinus) Emici bitler gibidir. çok miktarda kan emerler.
Blowflies
Koyun endüstrisinde önemlidir. koyunun gelişimini düşürür. Kalitesiz yün üretimine neden olur. Parazit kontrolu için harcanan paralarla beraber yıllık 50 milyon dolardan fazla neden olur. Ayrıca koyunlarda açık yaralara hayvanın etini yiyen kurtçuklar dönüşen vida kurdu sineği (Cochliomyia hominivorax) gibi bazı sinekler yumurta bırakır.
